Wincenty Różański (1938-2009)

Portret W. Różańskiego
Piotr Mosur

Półświęty z Ostrobramskiej

JERZY BENIAMIN ZIMNY

               Wincenty Różański (Witek) urodził się w 1938 r. w Mosinie koło Poznania. Ukończył Technikum Księgarskie, studiował polonistykę na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pracował w kilku zawodach, m.in. jako magazynier przy budowie Elektrowni Turoszów, jako księgarz w Domu Książki, także w Teatrze Lalki i Aktora oraz w Miejskiej Bibliotece Publicznej jako bibliotekarz, w 1967 roku przeszedł na rentę. Do końca swojego życia zajmował się pisaniem poezji, żył więc z wydawania książek i z licznych publikacji w prasie literackiej. Debiutował w 1968 roku w "Głosie Wielkopolskim" wierszem Bohema, debiut książkowy w 1968 r. arkuszem poetyckim: Wiersze o nauce nawigacji miedzy kamieniami. Dwa lata później ukazał się jego rewelacyjny tom wierszy: Dziecko idące jak włócznia śpiewało. Od tego momentu, co dwa, trzy lata ukazywały się kolejne tomy Witka. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych, kiedy pojawiły się problemy wydawnicze, ten ciąg został nieco zachwiany, lecz znaleźli się ludzie pomocni poecie w tej kwestii (Jerzy Szatkowski, Krzysztof Wiśniewski, Krystyna Rutkowska), dzięki którym mogły ukazać się: Została pusta karta dań tego świata oraz Ratujcie serca nasze i Posrebrzane pola słów. Różański był laureatem wielu prestiżowych nagród: Medalu Młodej Sztuki, Nagrody Literackiej im. Jana Kasprowicza, laureatem XII Międzynarodowego Listopada Poetyckiego. Wyróżniono go Odznaką Honorową m. Poznania, odznaką Za Zasługi w Rozwoju Województwa Poznańskiego. Przyznano mu tytuł Zasłużonego Działacza Kultury oraz Srebrny Krzyż Zasługi. Otrzymał także Nagrodę Artystycznej Rady Miasta Poznania w 2002 roku; Nagrodę Marszałka Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie twórczości artystycznej, upowszechniania i ochrony dóbr kultury w 2003 r. Ostatnią nagrodę - Pierścień Mędrców Betlejemskich - Różański otrzymał w 2005 r. "w podziękowaniu za służbę tworzenia w świetle dziejów Słowa, które było na początku".

                Moje kontakty z Różańskim miały swój początek w 1971 r. podczas finału Turnieju Zielonej Wazy. Pamiętam, Witek wysłał na ten konkurs króciutki wiersz (nie przykładał większej wagi do konkursów), tryskał humorem w Sali Kominkowej Pałacu Kultury, ujął mnie swoją bezpośredniością w stosunku do ludzi, nawet tych, których nie znał, i taki był zawsze, i takim go zapamiętałem.  W połowie lat siedemdziesiątych nasze kontakty nabrały stałego charakteru, zamieszkałem z rodziną przy ulicy Kuźniczej, nieopodal Parku Górczyńskiego, przy którym mieszkał Witek, byliśmy wiec sąsiadami przez ponad piętnaście lat. Pamiętam wiele momentów, w których akcentem, znakiem szczególnym była ławka, na której Witek przesiadywał ze Stedem, a potem przesiadywał z innymi, Andrzejem Mendykiem, Andrzejem Sikorskim, Mariuszem Rosiakiem, Andrzejem Ogrodowczykiem, Różą Pisarczyk, Teresą Tomsią, Markiem Obarskim i wieloma innymi życzliwymi mu ludźmi. Na początku lat dziewięćdziesiątych szykował kolejne teksty do druku. Po jednym ze spotkań przy Ostrobramskiej, zastanawialiśmy się nad tytułem, Witkowi brakowało pomysłu, zawsze miał problem z wyborem tytułu, ponieważ - jak zawsze podkreślał - "pisze jeden, niekończący się wiersz". Powiedziałem wtedy - Witek, były wiersze dzieci, to niech tym razem będzie "córeczka poezja"?   I tak zostało, tomik wydał Ryszard Krynicki w wydawnictwie a5. Różański, podobnie jak Milczewski, był uzdolniony artystycznie, większość jego rysunków znajduje się w archiwum Jurka Szatkowskiego, w tomie wierszy: Ratujcie serca nasze pomieszczono portrety znanych postaci świata literatury i sztuki, jest tam między innymi autoportret Witka. W moim skromnym archiwum znajdują się listy Witka pisane do mnie mimo bliskości zamieszkania, luźne wiersze, które miał zwyczaj umieszczać w listach a także kilka szkiców związanych z tematem listu. Nie jest tajemnicą, że Witek przywiązywał do listów olbrzymią wagę, "są - jak mówił - świadectwem czasu, mojego nastroju, mojej chimerycznej weny, no i po takim liście nie zapominasz, że jesteś moim sąsiadem, a zdarza się tobie zapomnienie często"? Fakt, w tamtym okresie ciężko pracowałem od świtu do nocy, jedynie w niedzielę spotykaliśmy się pod kościołem, słuchając mszy świętej na zewnątrz, Witek nie uznawał tłoku, a przecież "powietrze jest naszym najlepszym przyjacielem". Nawet zimą, kiedy w parku jest tak pusto, że można umrzeć, nie wiedząc o tym. Przyroda u Różańskiego to niemal ołtarz, kolory przebogate i dziecko, dziecko sacrum w pierwszej połowie twórczości, i dziecko profanum w późniejszym okresie twórczości. Za Dariuszem Lebiodą, który jako jeden z nielicznych podjął się wnikliwej oceny twórczości Różańskiego, mogę dodać od siebie, ową "córeczkę poezję", w eschatologicznej oprawie, z wierszami, w których pojawia się bohater liryczny, weteran narodowych zrywów. W istocie, był moment w naszych kontaktach związany z ojcem Witka. Wtedy żyła jeszcze jego matka, pamiętam - krótko przed świętem zmarłych rozmawialiśmy o porządkowaniu grobów, Witek mówił: "ojciec powstaniec zasługuje na pomnik". I pomnik stanął w terminie, i w tajemnicy wielkiej, i jeszcze większe zdziwienie było, kiedy na mogile wyrósł krzyż kamienny. I napis godny Powstańca Wielkopolskiego. Okres mojego kamieniarstwa owocował w podobne przypadki, nic tak człowieka nie cieszy jak radość innych.   

            Różański był wybitnym poetą, jeśli nie najwybitniejszym, jak go ocenił Dariusz Lebioda, autentyczny w przekazie, pisał o tym, czego dotknął, doświadczył, misternie tkane obrazy, podwójne ich tło, głęboka prowincja, rzadziej miejskie akcenty, chociaż i miasto przytłacza bohatera lirycznego, także przeszłość przodków, uzależnienie od rodziców, zwłaszcza matki, w końcu mityczne dziecko dorastające w kolejnych książkach, buntownik i zarazem uległy człowiek, zrezygnowany, przygotowany na śmierć, śmierć inną, własną, a także kreowaną na podobieństwo matki, kobiety obdarzanej miłością, kobiety z twarzą łagodną, żeby nie powiedzieć, miłującą swoje dziecko. Różański - poeta prowincji jak Mickiewicz, Miłosz, mówiący, wprost, ale nie na tyle, aby czytelnik wychodził z jego wierszy z niczym, przeciwnie, mimo klarownego języka jest w tej poezji podskórna tkanka wymagająca odrębnej interpretacji, wysiłku erudyty, znawcy artyzmu znajomości ukrytego pędzla, którym posługuje się poeta. Różański kojarzony jest z nurtem życiopisania, obok takich nazwisk jak Stachura, Milczewski, Wojaczek, Obarski, Babiński.  Wszyscy mu współcześni w jakiś sposób mieli niebagatelny wpływ na jego osobowość. Nie było miedzy nimi powiązań natury twórczej, jedynie sposób pojmowania własnego życia, dlatego egzystowali poza nurtami Orientacji i Nowej Fali, w sposób odrębny, okrzyknięci autsajderami - nawet ciążyło na nich miano poetów przeklętych. Nie przypisuję tej etykiety Różańskiemu, wojaże liryczne zakończył stosunkowo wcześniej, raczej udomowiony całkowicie oddał się pisaniu, popadając w konieczność listownych kontaktów, nie przypominam sobie, aby miał kiedykolwiek do dyspozycji telefon.  W styczniu czwarta rocznica śmierci poety, na cmentarzu w Miłostowie w zimowej scenerii rodzina, grono przyjaciół, towarzyszyli Witkowi w jego ostatniej drodze, nad grobem odżyła cała jego przeszłość, wspomnienia, modlitwa i refleksje nad sensem poświęceń dla poezji i sztuki. Zabrakło tych, którzy odeszli wcześniej, przedwcześnie, Andrzeja Mendyka, który użyczył swojego głosu wierszom Witka podczas pamiętnego wieczoru w Poema Cafe, zabrakło Andrzeja Ogrodowczyka, którego śmierci Witek był świadkiem, i którą przeżywał bardzo długo, nie było na pogrzebie Mariusza Rosiaka, o którym Witek wypowiadał się, że jest niesamowicie Bursowy w swoich wierszach. nie było też Marka Obarskiego, ale "kwiat płodu" jakby zakwitł tego poranka.   

               Pod koniec października tego roku z Karolem Samselem "odwiedziliśmy" Andrzeja Babińskiego na Junikowie, przy jego grobie rośnie pochylona sosna, jakby zwracała się do poety w hołdzie za to, że pod nią leży, wcześniej w Parku Gorczyńskim szukaliśmy tropów Witka, ławeczka już na ta, ale jednak ławka stała naprzeciw balkonu poety, zza szyb nikt nie odsłonił firanki, nikt nie wyszedł powitać nas, tylko kilka gołębi podążało za nami ścieżkami, podczas tej nostalgicznej wędrówki, miasto szykowało się do święta zmarłych, a nam cisnęły się na usta najwspanialsze wersy Witka. "Czaszka przyjaciela patrzy na mnie jakby chciała rzec parę dobrych słów". Aż do Cmentarza Górczyńskiego, gdzie przy grobie Łucji Danielewskiej przypomniałem sobie jeden z wierszy Witka, jakby pisany na ostatek, i konieczny do przytoczenia w tym miejscu: 

"wszyscy ludzie, którzy mi pomogli, zasługują na podziękowanie i szacunek, najbardziej zaś stary, podrapany mur, który jest świadkiem…i wyburza się, ale mnie przeżyje, i w tym mnie nad ludźmi przewaga, i chociaż trumna boli to jednak rozpadnie się, a nieszczęście i ból są trwałe jak nocny mur".  

            Miał rację poznański poeta Andrzej Sikorski pisząc o Witku, jako o "półświętym z Ostrobramskiej". Jednak przydomek "Witek" już jest nieśmiertelny jak jego poezja.

***

Edycie Stein

Jakim to nożem wbijasz się 

siostro w księżyca sierść

o wstęgo niedziel szczęko na oku

w oświęcimskich kazamatach

ofiara spełniona

Ty nam siły przydaj i rozmachu

na ostatek wieku,

bo nie ma siły rozmawiać już o celach ostatnich

dopóki krew mam w żyłach i krzepnie na mrozie

całopalnej godziny

stygmacie siostro miłosierna

jako nie potępiam

w krzyżowej wędrówce

do celu anielskiej godziny

topazie jaśniejący

Ty rozumiesz ich język

on Cię usprawiedliwia na wieki

***

kruchy most

ludzki cios

próżny trud

gwiżdże kos

tak można pisać bez końca

a na wysokościach Apollo i Atena

na rydwanie Heliosa

pędzi w śnie

w senne niebiosa

bóle ranią

krew nie krzepnie

dziecko martwe

nawet westchnie

i tak można bez końca

a nieskończony Bóg

rozpatruje na nieskończonych zebraniach

nasze losy nasze zbawienie

a Jesieninowie w noc martwą

wołają nadaremno Pomóż mamo

***

idę po żużlu w dniu gasnącym

czy powitasz mnie hojnie

moja wybranko

już rybitwy świecą blaskiem

by mnie oślepić i zabrać mi wszystko

ja Ci wybaczam maszynerio ciemna

ja Twoje dzieci usynowię w cieniu,

zamiast na świecie, żyję w marzeniu

***

de facto                       

zabiegany zmęczony po zabiegach miłosnych

siedzę nad kawą w restauracji

i myślę czy warto tracić zdrowie dla jakiejś panienki

mężatki - rozwódki

warto trochę złamać spodnie

brzuch wygładzi się ładnie

w dniu święta Faustyny Kowalskiej

modlę się bym nie upadł za nisko

tracąc swoje imię nazwisko i przezwisko

***

ktoś powtórzył te same inicjały smutku

potem się dźwignął

jak wieczór

zapada się w słońce alkohol

z południa z terenowych świateł

jak sklep przyrody,

piszę w skrzydłach dni

zimnych od noży świateł

ścieżka do pszenicy

ścieżka do żyta

wczoraj byłaś panna

dzisiaj kobieta

ciało falujące falą, tak

drzesz mi skórę jak potomek

zza rogatek terezjaszowy

z tomu: Ręce Marii Magdaleny (2000) 

***

na ławce w parku siedzi chłopiec z dziewczyną
marku hłasko ona nie puszcza się z każdym
może za nieba lub wiatru przyczyną 
jej włosy śpiewają odę do boga
życzę jej świetlistej dali i kącika w domu
by w niebieskiej halce spała jak odaliska
teraz lato przyjdzie jej zbierać zboże
i nie daj boże by krew jej zrosiła ściernisko
a gdy miesięczna krew zasklepi jaskry
spojrzyj na nas muzo wszelkiego porządku
w naszym powiecie odmieniają się fakty
ale czerwień i pot to święto obrządku
a błękit to dobre dla poetów
niestety

z tomu: Bądź pozdrowiona chwilo... (1989)                     

SERGIUSZ STERNA-WACHOWIAK

Jeden z najwybitniejszych współczesnych poetów polskich, jedno z najmniej oswojonych zjawisk literackich, jedna z najbardziej przejmujących wędrówek człowieka w poszukiwaniu sensu, prawdy, dobra, piękna, Boga i siebie samego. Wincenty Różański uprawia życiopisanie całkiem inne, niż prozaicy, ale przecież i poeci życia, Marek Hłasko i Jan Himilsbach, inne niż mniej od tamtych ryzykanccy, nie tak naiwni smakosze autentyku, Marek Nowakowski, Janusz Głowacki czy Edward Redliński, chociaż i Witkowa - Witkiem nazywają Różańskiego przyjaciele i czytelnicy książek Edwarda Stachury, zwłaszcza poematu Po ogrodzie niech hula szarańcza oraz powieści Cała jaskrawość - liryczna opowieść o życiu i przeznaczeniu człowieka naznaczona jest autentyzmem, barwami codzienności, konkretem. Ten poeta, umiejący po mistrzowsku sięgać z samego dna egzystencji po najwyższą czułość - wywodzi mądrość z doświadczenia, nie z wiedzy, jego pozornie naiwny świat poetycki jest domowy i zarazem kosmogoniczny, pełen magicznej rytmiki, ludowego nadrealizmu, wyrafinowanego humoru; jest plebejsko zadzierzysty i zarazem przejmująco samotny, pustelniczy.

Różański jest poetą prowincji jak Mickiewicz i Miłosz, domowym filozofem jak Stachura i ksiądz Józef Tischner, jest przerażony istnieniem i uduchowiony pokorną nadzieją jak Ryszard Krynicki, autor Niepodległych nicości, i Leszek Aleksander Moczulski, autor słów do Nieszporów ludźmierskich i kilku tylko, za to świetnych tomów poetyckich, poczynając od Nawracania stracha na wróble. Pokoleniowo i sytuacyjnie należy Różański do outsiderów, których historia poezji współczesnej lokuje jakoś pomiędzy pokoleniem '60 a pokoleniem '68, czyli między Orientacją Poetycką "Hybrydy" a Nowa Falą, tam gdzie Barbara Sadowska, Krystyna Miłobędzka, Bogusława Latawiec, Marianna Bocian, Rafał Wojaczek, Bohdan Zadura, Bogusław Kierc czy Kazimierz Nowosielski, ale przypominać trzeba, że Witek debiutował nie - jak piszą w encyklopediach - tomem Dziecko idące jak włócznia śpiewało (1970), lecz osobliwymi Wierszami o nauce nawigacji między kamieniami (1968), co czyni zeń outsidera raczej pokolenia '68 niżeli pokolenia '60. Poezja Różańskiego łączy przy tym mądrość egzystencjalnego doświadczenia z cudownością fantazji, snu, gry znaczeń językowych, charakteryzuje się dwugłosowością słowa i podwójnością obrazu, napięciem między możliwym a nieprawdopodobnym, jak też przenikaniem się kultury ludowo-magicznej z kulturą artystyczno-symboliczną, a intelektu z marzeniami. Jest poezją mozaiki, jukstapozycji, czyli także jednoczesności różnorodności, ruchu i wymiany elementów, dialogu, zapośredniczenia i szeptu, łączy w swoim świecie i święcie słowa na przykład pozorną naiwność i prostotę z wyrafinowaniem i finezją.

Różański pozwala się przypisać do większego nurtu poezji polskiej, który w wieku XX naznacza "nuta człowiecza" Józefa Czechowicza. Chcę przez to powiedzieć, że autor Przed czerwonymi słońca drzwiami (1976), Mieszkam w pogodzie (1979), Zakola (1981), Światłolubnego (1984) czy Wierszy-dzieci (1985) nie ma wiele wspólnego z poetami przywołującymi prowincję, autentyk, codzienność jak ornament, przyprawę stylu (Jerzy Harasymowicz), bo pod oleodrukiem, obrazem naiwnym, swojskością, monidłem, rodzajowym życiem kipią ciemne żywioły egzystencji, ważą się losy, tają przeznaczenia i nieodwołalne wyroki tak samo, chociaż inaczej, osobno, niepowtarzalnie, jak dzieje się to w najbardziej wartościowym kręgu poezji ostentacyjnie wiejskiej, małomiasteczkowej, prowincjonalnej, podszytej równocześnie grozą, ironią, przerażeniem istnieniem (Stanisław Grochowiak, Tadeusz Nowak). Popod muzyką ludowej piosenki, pod groteskową czy nieraz farsową fabułą liryczną, pod ludzkim ciepłem wierszy z tomów Nam ciszy nam wiatru potrzeba (1986), Bądź pozdrowiona chwilo (1989), Będziemy piękniejsi (1990), Oddech i gest (1990) - rozgrywa się przejmujący dramat człowieczego życia, które jest niepewne, wrażliwe, trudne, cierpiące i śmiertelne.

Mistrzostwo Witkowego poezjowania polega na wiecznym, uporczywym, wytrwałym poszukiwaniu rzeczywistej, czyli tyle fizycznej, ile duchowej jednoczesności i w perspektywie metafizycznej ostatecznej jedni bytu. Ten poznawczy zamiar i egzystencjalny zamach poety na tajemnicę Boga, pod piórem autora Córeczki poezji (1993) okazuje się nie filozoficznym czy artystowskim teorematem, lecz żarliwym, żywotnym aktem istoczenia się i trwania bytu w jego wszelkich postaciach. Bardzo już dojrzałe poezjowanie Witka w tomach Wszystko nie to (1994), Ciemna rzeka (1996), i W roznieconym ogniu (1997) nabrało waloru zapisu żywego myślenia i doświadczania; poeta stał się może mniej cyzelatorski, lecz mocniej przemawiający dysonansem, chropawością, niewykończeniem, połamanym rytmem i rozregulowaną formą wersów, strof. Można nawet powiedzieć, że destrukcja stała się w końcu retrospektywna i autor tomów Ratujcie serca nasze (1998) oraz Została pusta karta dań tego świata (1998) kaleczy i demontuje także swoje dawne wiersze, wybiera z nich jakieś wersy, które na nowo i w celowo bezforemny sposób łączy z innymi, niekiedy także dawnymi. Innym razem zupełnie nowymi. To przemijanie, rozpacz, przeczucie śmierci szukają nie tylko swej - mówiąc słowami św. Augustyna - teraźniejszości teraźniejszości i teraźniejszości przyszłości, lecz zarazem także swej teraźniejszości przeszłości. Bardziej niż kiedykolwiek powiększyły się przy tym odległości pomiędzy tradycyjnymi biegunami Witkowego świata, egzystencją a esencją, sensem a absurdem, życiopisaniem a duchowym wzlotem. Chcę przez to powiedzieć, że doświadczenie "tego, kto mówi" w wierszach stało się bardziej graniczne, a jego zapis - o wiele bardziej drastyczny.
 
Ręce Marii Magdaleny, najnowszy tom wierszy Różańskiego, przynoszą obraz rzeczywistości zdegradowanej i znicestwionej, życia cierpiącego i przemijającego, co nakłada się na dekonstrukcję własnej poezji i poezji, literatury w ogóle: cytowanej, przetwarzanej, pogrążonej w rozpadzie i autodestrukcji, powtarzającej własne gesty i jak gdyby drepczącej w miejscu. Poeta rozpoczął oto swój temat pośmiertny, przedwczesną elegię, jak trafnie nazywa to szerzej obecne w poezji kończącego się wieku zjawisko Anna Legeżyńska.

Czytamy więc wiersze eschatologiczne, a nawet sepulkralne i funeralne. Natykamy się na wstrząsające, prawie intymne zapisy lęków, rozpaczy, Kierkegaardowskiej "bojaźni i drżenia", "choroby na śmierć". Kontemplujemy też bardzo rozwinięty duchowy, metafizyczny wymiar poezji Różańskiego, gdzie w inwokacje, modlitwy i zapisy jak z dziennika przeżyć wewnętrznych czy nawet mistycznych rodem - przenika jakaś szczególna poetycka teologia, pełna światła, pokory, miłości i nadziei. I rzecz jasna znowu - jak często podczas lektury Witkowych wierszy - chcemy wiedzieć, co to jest, jak się nazywa: owa przestrzeń, czyniąca różnorodność jednoczesnością, wznosząca treść między bieguny wartości i doświadczeń, doskonale wywiązująca się z funkcji spoiny drżącego w posadach przedstawionego świata? 



Wincenty Różański w oczach innych:


Jest w tych późniejszych wierszach Różańskiego dużo pokory wobec życia, jest coś z franciszkańskiej prostoty, ale jest też apollińska pogoda. Przemijanie, sprawy życia i śmierci, głęboko rozumiane i odczute, nawet jeśli wydają się klęską człowieka, mogą w nim wywołać jakiś wyższy rodzaj akceptacji. To właśnie w poezji Różańskiego ma miejsce:

świat rozprawia o wszystkim
świat jest wielką ciotką
która wszystko nosi
w swoim dużym brzuchu
 
Różański jest poetą ładu i harmonii, który przemierza mroki, żeby je oswoić, a oswoiwszy znaleźć dla nich słowa w "albumie wieczności". W jego poetyckim lesie przechadzają się Liebert i Leśmian, a sądzę, że mógłby trafić tam i Teofil Lenartowicz, jako patron wszystkich wierszy Różańskiego, w których prostota ludowej piosenki dźwięczy bardzo szczerze i bardzo prawdziwie, ocalając cenną w naszej poezji nutę.

Maria Bosacka