artpub literatura: Stanisław Swen Czachorowski (1920-1994)

STEFAN OTWINOWSKI (1910-1976)

Całe dorosłe życie spędził w Krakowie, całe dorosłe życie związał z krakowskim życiem literackim w sensie dosłownym i „Życiem Literackim”, które współtworzył i współredagował. Kochał stare, maleńkie apteki, prowincjonalne miasteczka i często mawiał: „U nas, w Kaliszu”, choć to „u nas” trwało zaledwie pięć lat.

JÓZEF BUJNOWSKI (1910-2001)

Miał 22 lata, gdy w założonej przez siebie „Smudze”, periodyku studenckim Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie debiutował artykułem o tytule „Problem motywu”. Doktorat Józef Bujnowski uzyskał w pamiętnym roku 1956. Praca napisana pod kierunkiem profesorów Manfreda Kridla i Zygmunta Lubicz Zaleskiego dotyczyła kompozycji utworów dramatycznych Stanisława Wyspiańskiego.

ŁUCJA PINCZEWSKA-GLIKSMAN (1913-2002)

Łucja Gliksman nosi w sobie całą nowoczesną tradycję wiersza polskiego, od Mickiewicza i Ujejskiego poczynając, na Kasprowiczu zaś i szczególnie ulubionym Tuwimie kończąc. Jej utwory są precyzyjnie przemyślane i sugestywnie zrobione (...)

BEATA OBERTYŃSKA (1898-1980)

Kameleon? Lwowskie dzieciństwo i młodość przetykane rodzinnymi wyjazdami Maryli i Wacława Wolskich do Portugalii, Włoch i Francji. Jak podaje biograf, „w 1933 roku zdała egzamin w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej i do 1937 występowała w Teatrach Miejskich we Lwowie”.

SEZON PIERWSZY: PODSUMOWANIE

Pierwszy sezon zostanie zapamiętany jako wyjątkowy jeszcze z jednego powodu: przyniósł ze sobą wyjątkowe wydania dzieł dwóch autorek ocalające ich spuściznę twórczą. Pierwszym z nich były „Listy do Seweryna” Wandy Karczewskiej, drugim – „Drzwi otwarte na nicość” Melanii Fogelbaum.

ANDRZEJ KRZYSZTOF WAŚKIEWICZ (1941-2012)

Można powiedzieć, że w trzech dekadach (1960-1980) AKW, przy współudziale Jerzego Leszina-Koperskiego, okazał się jednym z najbardziej efektywnych animatorów, kronikarzy i interpretatorów kultury studenckiej oraz młodej polskiej poezji – w jej kolejnych, wstępujących rocznikach. Był Henrykiem Berezą nowej liryki.

WINCENTY RÓŻAŃSKI (1938-2009)

Różański - poeta prowincji jak Mickiewicz, Miłosz, mówiący, wprost, ale nie na tyle, aby czytelnik wychodził z jego wierszy z niczym, przeciwnie, mimo klarownego języka jest w tej poezji podskórna tkanka wymagająca odrębnej interpretacji, wysiłku erudyty, znawcy artyzmu znajomości ukrytego pędzla, którym posługuje się poeta.

RYSZARD BRUNO-MILCZEWSKI (1940-1979)

Przypadek Ryszarda Milczewskiego-Bruna nie byłby tak wyrazisty i przejmujący, gdyby nie jego osobny talent językowy. On myślał i czuł językiem osobnym, umiał dla swojej ekspresji znaleźć nowy wyraz, intuicyjnie odnaleziony w potarganej strukturze języka, którą my ulizujemy w naszym ulizanym życiu.

KAZIMIERZ FURMAN (1949-2009)

Ostatni tom "Brzemię" stanowi szczere podsumowanie życia poety. „To gorzka książka – wyznaje w końcu Furman – leżała w szufladzie trzy lata. Grzebałem co jakiś czas w niej, dodawałem, aż wydałem. To wybór z kilkudziesięciu lat. Jest tam jakiś rachunek sumienia, jest wadzenie się z Bogiem (Słowacki mnie podpuścił).

WANDA KARCZEWSKA (1913-1995)

Trudno sprecyzować, w którym momencie uznano pisarkę za „plebejskiego astrologa” – jak Stanisława Swena Czachorowskiego określił niegdyś Jan Marx – sytuując jej dzieła w grupie utworów sprowincjonalizowanych, hermetycznych i kobiecych.

STANISŁAW SWEN CZACHOROWSKI (1920-1994)

Nie mam własnego mitu – zdradzał Czachorowski i niemal natychmiast tłumaczył – samokrytyka: jest współczynnikiem talentu. Wartość jej występuje proporcjonalnie do wartości innych składników – inteligencji, wynalazczości, wrażliwości, dobrego smaku, silnej woli, samozaparcia i odwagi.

ANDRZEJ BABIŃSKI (1938-1984)

Poeta tragicznego ładu, utalentowany, stłamszony przez własną niedoskonałość, gotujący się na śmierć, zmierzający ku niej świadomie. Tu i ówdzie czytam podobne wywody, zasłyszane, przeinaczane, deformowane na pożytek mitu, sensacji i poczytności periodyku, portalu internetowego. Mit Babińskiego oscyluje pomiędzy prawdą i nieprawdą.

JANUSZ ŻERNICKI (1931-2001)

„Rozpoczynałem jako belfer na warmińskiej wiosce” – wyjaśnia Marxowi poeta i dołącza – „Byłem też rybakiem, aż do połamania ręki”. I niech to wystarczy za prowizoryczne usprawiedliwienie: „Urodziłem się w miasteczku Ciechocinek na Kujawach. Wielokrotnie próbowałem stąd uciekać.

MELANIA FOGELBAUM (1911-1944)

Nie ma najmniejszej wątpliwości, że straciliśmy poetkę o ogromnym talencie, oryginalną i wciąż wartą upowszechnienia. Jedną z tych nielicznych w owych czasach, która przynależąc do swojej diaspory, pisała swoje wiersze po polsku.

ZUZANNA GINCZANKA (1917-1944)

Czy rosną jakieś kwiaty na bezimiennym grobie Zuzanny, rozstrzelanej tylko dlatego, że należała do rasy hebrajskiej? Nie uczyniono dla niej, dla jej młodości, urody i poezji żadnego wyjątku. Niekiedy zastanawiam się, o czym mógł myśleć, jeżeli w ogóle myśleć był w stanie, ów germański knecht, gdy wpakował kilka kul z rozpylacza w piękne ciało Zuzanny?

ZYGMUNT JAN RUMEL (1915-1943)

Wstawał bardzo wcześnie, o piątej rano. Były to jedyne godziny przeznaczone na pisanie – oczywiście jeżeli mógł pozostać w domu”. W styczniu 1943 roku Rumel został obwołany Komendantem Okręgu VIII (Wołyń), w którym miał organizować emisariat z Ukraińską Powstańczą Armią (UPA) i partyzanckie oddziały samoobrony.

STEFAN NAPIERSKI (1899-1940)

W środowisku literackim znany był jako Marek Eiger. Rozstrzelano go w Palmirach – Seweryn Pollak i Jerzy Andrzejewski zaświadczali niemal jednym głosem: krzyczał w „budzie” dojeżdżającej na miejsce egzekucji. „Nie mogę go sobie wyobrazić w więzieniu na Pawiaku”, dodawał ten pierwszy.

ARNOLD SŁUCKI (1920-1972)

„Wydawał się trochę szaleńcem – przyznawał z zażenowaniem Bocheński – w środowisku literackim przezwano go niemal od razu prorokiem. Był samą żarliwością i chodzącym natchnieniem. Choć zapalczywy i nieprzejednany, nie był jednak w tamtych groźnych czasach niebezpieczny, a przecież mógł być”

poniedziałek, 24 września 2012

Stanisław Swen Czachorowski (1920-1994)

Portret S. Czachorowskiego
Piotr Mosur

„Czuję się jak pędzony przez satanicznego przewodnika przez wszystkie muzea świata. Paranoja erudycji. Piekło nowoczesnej sztuki. Ale nie dosyć tego – ucinał moment osłupienia rozgorączkowany Jan Marx – śledźmy więc dalej rozmigotany kram z różnościami Swena: malarze dawni, muzycy dawni i współcześni, atom, mezony, astronautyka, loty kosmiczne, astronomia, czasoprzestrzeń, relatywistyka – a obok tego stragan odpustowy z kogutkami, figurkami, seryjnymi dewocjonaliami. Świątki, straszydła, zmory, duchy. Ten kram jest jak <<sen papugi o pawiu zwariowanym>>”.

Umizgi paranoika, dodawali z niesmakiem ci, którzy – podobnie jak Marx – zmuszeni byli przejść przez piekło „autogilotynek” i „klęczników oriońskich”. Michał Siewkowski zauważa niemal bez śladu zaskoczenia: „W nowej książce Stanisława Burkota o literaturze polskiej nie znajdziemy wzmianki o twórczości Czachorowskiego”. Podobny brak daje się zauważyć w monografii Anny Legeżyńskiej i Piotra Śliwińskiego z 2000 roku (Poezja polska po 1968). Jako jedyny z komentatorów Czachorowskiego, wskazuje Siewkowski na barokową proweniencję jego dykcji literackiej, zwłaszcza na wpływ De perfekta poesi Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, popularnego także wśród twórców Orientacji. „Sarbiewski był bodaj pierwszym, który w stosunku do poety użył słowa creat – tworzy; on pierwszy odważył się poetę nazwać stwórcą” – jak uświadamiała na łamach „Poezji” w 1977 roku Jadwiga Kotarska.

Nie tylko jednak echo Sarbiewskiego, lecz także trop Osterwy ulega w sercu „plebejskiego astrologa” kosmicznej deformacji. Czachorowski – jak wskazywała Jadwiga Bandrowska-Wróblewska – „po wyzwoleniu ukończył studia teatralne w Krakowie, pod kierunkiem Juliusza Osterwy. Związany był z założoną przez niego grupą teatralną <<Dal>>, z którą współpracował do śmierci wielkiego aktora”. Po wydaniu przez Swena tomu wierszy pt. Planeta cykuty (1966), Piotr Kuncewicz podjął jedną z najbardziej udanych prób określenia światoobrazu poety: „jest on wewnętrznie rozbity i celowo napięty – kojarzy i jątrzy kategorie, z ich starcia wypowiada wiersz”. Czy byłaby to próba polskiej dekonstrukcji barokowej harmonii sprzeczności? Czy raczej to nieopanowane „stado psychicznych usiłowań” okazałoby się tylko wyodrębnionym, literackim przekładem Osterwowskich zasad organizacji świata aktorskiego?

„Nie mam własnego mitu – zdradzał Czachorowski i niemal natychmiast tłumaczył – samokrytyka: jest współczynnikiem talentu. Wartość jej występuje proporcjonalnie do wartości innych składników – inteligencji, wynalazczości, wrażliwości, dobrego smaku, silnej woli, samozaparcia i odwagi. Epigonom zazwyczaj wystarcza posiadana, w równej mierze, co spryt i zdolności naśladowcze, umiejętność w ocenie prekursora”. „Swen zrobił na mnie niesamowite wrażenie – opowiadała Irena Pudil we wspomnieniach o poecie – szczupły, niewysoki, z wydatnym nosem i płomiennymi oczami – cały grał. Włosy, ręce, gestykulacja. Rozmawiał, jakby recytował, jakby był na scenie i sprawdzał wrażenie, jakie robi na widowni. A robił na wszystkich. Dominował w każdym towarzystwie. Nieraz w sposób dokuczliwy. Był apodyktyczny, zachłanny, zmienny w nastrojach. To pełen patosu, to bez humoru. Łatwo go można było urazić. Swen fascynował, ale długo po nim trzeba było odpoczywać. Potem znów do niego gnało. Prychający i szarpany przez nerwowe tiki, gdy grał, zmieniał się. Czytał swoje wiersze i wszyscy truchleli, że za głośno oddychają”.

Por.

J. Bandrowska-Wróblewska, Nota oraz J. Marx, Plebejski astrolog, [w:] S. Swen Czachorowski, Poezje wybrane, wyboru dokonał K. Gąsiorowski, Warszawa 1987.

M. Siewkowski, Poetyckie światy Stanisława Swena Czachorowskiego, Toruń 2004.
T. Kaliściak, Stanisław Swen Czachorowski, czyli „jarmarczny król życia”, [w:] tegoż, Katastrofy odmieńców, Katowice 2011

tryptyk wszech

I. nic wszechakordu

nie mam

tak białych prześcieradeł

by uniewinnić waszą twarz

którzy ciśnięci

z kłębem spiral

w korzeniu gliny płacz grzebiecie

pierścień orbity i źrenica

w niej martwa skała z nagim bogiem

tak była hellad czarodziejka

na wzgórzu fletni

czas płonąca

nad płaskim dachem hierusalem

uda samsona krzew krzyżować

kamienny memnon w piaskach szlochu

cisz jerychońskich

różę prószył

figo

ja nie znam mej nagości

i przeciw wiatrom

oszalały

złotego cielca w siebie krzyczę

ile oliwek dobrych dłoni

małą arachne

z łez ratuje

tak przestrzeń kroków

w nieskończoność

nic bezustannie nie przemija

II. zapalenie świecznika

i można tak podpalić ziemię

jak ćma

zapala noc skrzydłami

i można

cztery strony skrzypiec

dochodzić blade nałożnice

i można żywe kości strącać

z tarpejskich skał kadencji bytu

w epokach chimer i symboli

łatwiej

niż mocą skojarzenia

chociaż są święte siostry Nilu

cóż brat

na gładkiej ścianie pieca

tak cicho

można określić – serdecznie

przybliża suma cień spirali

w kosmosie równań

brył i światła

krzyżują czasu niewiadome

dwie równoległe

jeśli znaczą

to ile

dłoń nie uściśnięta

jak rozkosz

jeśli skrzyżowane

w tej samej kuli zgasły oczy

dziewczęta cało

z łodygami

zwiędły pożółkłe w swych flakonach

w bezkresnych gongach

do omyłki

wiruje prawo brzmiących bram

cóż czterej jeźdźcy

dyżurują

w liberiach dnia ostatecznego

kadr pod stygmatem opatrzności

w miliardy spiral galaktycznych

wgryza się szary kornik myśli

dziesięć mandali

plącze soma

na uroczysty pępek rzeczy

sześć rąk opada jak muzyka

tędy zakrzywia się nirwana

pozwólcie cień białego dżina

pod tobół z moim dnem wszechpróżni

piętą proroka lakowany

księżyc się zeszkliła złym wersetem

hurysy w grzybie atomowym

wpisują w koran zbędność płaczu

skłamano kształt na strunie – g –

skłamano formę – nic nie wiemy –

skłamano smaki bardziej względne

totem

w mgławicy Andromedy

kabała liszką czarnych globul

wyjaśnić oto

że litera

brzmi brzmienie swego nic współbrzmienia

jednak wyjaśnić

ile dłoni

co noc opada

bez zjednania

III. jeszcze od harf

ego sum

jestem

przeciwkolwiek

jeśli mnie słyszysz

głos przenika

po strunach orbit

gamę trwania

może by róża wszechgranicy

przekwitła mity nas

wiosnami

jeśli mnie słyszysz

zbliż witraże

rozgrzeszam drwiące manuały

bo jeśli człowiek

brzmi muzyka

ego sum

jestem

struna brzmienia

jeśli zatrzymać wielki łuk

gdzie nad gwiazdami alabastru

przestrzeń przenika nasze skronie

odwalcie biały kamień głodu

spiralne jabłko z orbit rzeczy

po klawiaturach przyśpieszenia

czas wystukuje

dokonało

są pośród nas

mówiące słońca

pejzaż z van gogha rozpryskany

i syte studnie ekosfery

są harfy u wszechstron mówiące

zatoczyć kwadrat

zliczyć kulę

w trójkątnym szepcie nieznanego

można mieć stopień

jeśli człowiek

rozchyli stronę antydźwięku

mam to jedno

mikrociebie

moja malutkich łez planeto

i człekokształtny

sęk wyciągam

z wszechgalaktycznej belki brzmienia

Warszawa, 9 III 1960

z tomu: Planeta cykuty, 1966

Stanisław Swen Czachorowski w oczach innych:

Treścią poezji jest odczucie. Podziwiam czas… Ramy mego obrazu przecinają fotony… Stąd każde słowo jest ze światła… Wiersz chwieje się, zwija w spiralę… Rozszerza.

Treścią poezji jest człowiek… Obraz staje się trudny. A jeśli ulga, wiersz pachnie jak ramionami matek…

Treścią poezji jest miłość… Miłość, która jest dobra… Bowiem treścią poezji jest też mądrość… Mądrość, która jest awangardą myślenia… Bowiem treścią poezji jest odgadnąć, odczuć, przybliżyć.

Treścią poezji jest walka… Ale treścią poezji jest roztropność… Jej pełnią – wiara w istotę ludzką…

A więc treścią poezji jest bitwa o prawo człowieka do człowieka.

Swen