Melania Fogelbaum (1911-1944)

Portret M. Fogelbaum
Jacek Witczyński

JESZCZE JEDNA RANA        

Leszek Żuliński

        Lista poetów polskich pochodzenia żydowskiego, ofiar Holocaustu, jest długa. Melania Fogelbaum nie przedostałaby się do naszej pamięci bez starań przyjaciół, ale nawet wtedy echo jej przypomnienia nie zabrzmiałoby głośno, gdyby nie zdumiewająca forma i ekspresja jej wierszy. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że straciliśmy poetkę o ogromnym talencie, oryginalną i wciąż wartą upowszechnienia. Jedną z tych nielicznych w owych czasach, która przynależąc do swojej diaspory, pisała swoje wiersze po polsku.

       Wyrosła z dwóch tradycji: skamandryckiej i awangardowej, co jest melanżem osobliwym i nieczęsto spotykanym. Miała zaskakującą wyobraźnię językową, bliską w jakiejś mierze Józefowi Czechowiczowi. Pisała „obrazami” i skojarzeniami, które dziwiły się sobie. Jej wiersze zaskakują. Ich forma, słownictwo, tonacja odbiegają od tradycyjnego kanonu, którego „trzymała się” poezja żydowska. Jak wiadomo, do końca XIX wieku była ona mocno skodyfikowana przez tradycję literacką i religijną i jej „ożywienie” wersyfikacyjne oraz „imaginacyjne” nastąpiło raczej późno jak na europejskie miary. Mela – sądzę – weszła w „wiek pisarski” na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, kiedy przez literaturę polską przetoczyły się już wszystkie „ówczesne awangardy”. W każdym razie wyraźnie widać w jej tekstach zafascynowanie rewolucją Peiperowo-Przybosiową.

Już pierwszy wiersz z Zeszytu (Kłącze) zdumiewa z tego właśnie powodu. Oto jego początek:

Skrzypnął nieświat w desce ku oknu

i znużonym lotem w bezbólu

nieorle chciała w oknie zaszumieć koszula.

Jakże łatwo było koło muru

jakże łatwo było w sny kamienne frunąć

w odwrócone niebo podwórza.

To przecież jest klasyczno-awangardowe „rozbijanie tworzydeł”, szukanie nowej struktury języka i „geometryzowanie przestrzennej perspektywy” patrzenia na świat. W licznych wierszach Mela wykorzystuje swój talent malarski; obrazy, jakie pisze słowem, są plastyczne i oryginalne. Wielekroć znajdziemy tu perełki epigramatyczne – wiersze w kilku słowach przeistaczające się w literackie cymelia, jak np. ten: „Słuchaj jak w księżyc / wzielenia się nocą / psi śpiew / jak się w potężnej sieci trzepoce / jak kąsa”.

Oczywiście, teksty te bez wyjątku wypełnia zatruta posoka czasu. Katastroficzna hekatomba wisi nad niemal każdą metaforą, nawet wyrwane z kontekstu fragmenciki mają jednoznaczny wydźwięk, np.: „żużle oczu”, „bezsen klątwy”, „wiatr skrwawione ręce wyciera w biel firanek”, „drzwi otwarte na nicość”, „krew nabrzmiewa czerwonym ołowiem”, „ból w źrenicach okien”... Powtarza się też często w różnych wersjach topos zamkniętego domu z ludzkimi oczyma przyklejonymi do szyb – to wyrazisty obraz strachu śledzącego ulicę, z której nie może nadejść nic dobrego, po której nieustannie przetacza się pochód śmierci. Gdy myślę dziś o tych sprawach, atakuje mnie metafora literackiej Atlantydy czy też pływającej wyspy, z której widzimy tylko to, co utrzymało się na wierzchu, a reszta, jak korpus góry lodowej, zalana jest wieczną tonią zagłady, która pochłania ludzi i epoki. Można by na to przystać, gdyby to jakiś demiurg, a nie sami ludzie, popisywał się straceńczymi sztuczkami. A tak i po Meli zostanie tylko jeszcze jedna rana w parszywej historii świata.

Por. 

       Melania Fogelbaum i jej świadectwo z lat zagłady Getta w Łodzi, „Zwoje” („Scrolls”) nr 3 (40)/2004 (link).

Wędrówka

Głodne są ludzkie oczy.

Oczy sęków w płocie

wyzierają na świat.

Głodnym sękom w płocie

piach zmęczenia w oczy

sypie czas.

A ja chcę nocą chłodną porzucić

ogród mokry od jabłkowej woni,

czoło przerżnąć kantem dachu

by krwią zbudzić senne powieki.

W czarnych kadłubach dworców

krzyk pary dalekiej

psio zawył i ciepłem nocy szarpnął...

Już idę, kwiat peonii dal bielą wyznacza,

ogród jak ślepy cmentarz zasypia wśród płaczu,

jak powróz ramiona rozkręcę w tysiąc sznurów

i w słony wicher świata zarzucę na reję,

głębinę dni co przyjdą zanurzę okręt siebie,

na pokładach jutr poniosę twarze co się śmieją.

Kłącze

Skrzypnął nieświat w desce ku oknu

i znużonym lotem w bezbólu

nieorlo chciała w oknie zaszumieć koszula.

Jakże łatwo było koło muru

jakże łatwo było w sny kamienne frunąć

w odwrócone niebo podwórza.

Tylko oczy okien niebyłe w ślepym murze

chciały przeczekać ból by snem się znużył.

Przeżegnały dniem mękę.

Żar kamienie łupał.

I nagle we framudze, co drżała pod ręką

w wilgotnym próchnie szczeliny,

oczom się wygarnął

śpiew zielony jak życie w łodydze maleńkiej

i płakało i śmiało się.

I leciały na okna,

jak na jedną miedzę

między dwoma niebami,

strupy rdzawej blachy.

 

*** (zbaw żużle oczu...)

Zbaw żużle oczu z bezsnu klątwy.

Przez noc wędrują twoje ręce.

Nim je całuję – nikną. Męka

co noc ta sama. Ni kres ni początek.

Niech zaśpiewają mi raz kołysankę

gdy w twardym mroku serce taje.

Dni potem szumią jak ptaki przelotne.

Pamięć

sen się zamącił, jawa mroczy,

zbaw z bezsnu klątwy żużle oczu.

*** (chłepcą bruk...)

Chłepcą bruk

kopyta biegnących szkap

czarno kapie

deszcz

w sień puka czarna wariatka śmierć

z jedną nogą za krótką

uschła kość puka w próchno

w kostkę asfaltu

w czarnej drewnianej

koronce karawanu

duszą się trupy

[w:] M. Fogelbaum, Zeszyt z Getta w Łodzi, Łódź 2004.

Leszek Żuliński

            O jej istnieniu dowiedzieliśmy się dopiero w 2004 roku – w 60 lat po jej śmierci. Wiedziała o niej tylko garstka przyjaciół, którzy przeżyli Holocaust.

Mela (tak się z nią zaprzyjaźniłem, że już inaczej jej nie nazywam) urodziła się 5 czerwca 1911 roku w Łodzi. Miała nie talent, a wiele talentów artystycznych: uprawiała malarstwo, rzeźbę, poezję, pisała eseje. Znała historię sztuki.

W Litzmannstadt Ghetto znalazła się wraz z rodziną, tak jak większość łódzkich Żydów. Tu w 1942 roku zmarła jej matka. Mela pracowała w Wissenschaftliche Abteilung, czyli w Oddziale Nauki, który był raczej czymś w rodzaju lokalnego „muzeum etnograficznego”, gdzie w zaszklonych gablotach eksponowano sceny z życia Żydów (szabas, święta, wesele, pogrzeb...). Wokół lalkowych, drewnianych figurek kręciła się kilkunastoosobowa obsługa, w tym Leon Kowner, który po latach napisał: „Tam poznałem Melę. Była drobną kobietą o orlej, drapieżnej twarzy i błyszczących oczach, w wieku nieokreślonym. Dziś wiem, że miała trzydzieści jeden lat. Przy pracy opowiadała nam o sztuce i naukach, o malarstwie i poezji, właściwie o wszystkim. Z czasem oddział został zamknięty”.

Potem grupa przyjaciół spotykała się w mieszkaniu Meli. Tworzyli coś w rodzaju kółka artystyczno-dyskusyjnego.

Mela miała gruźlicę. Jej stan się pogarszał. W czasie likwidacji getta została – na noszach – wywieziona do Auschwitz-Birkenau, gdzie zginęła w komorze w dniu przyjazdu, 1 sierpnia 1944. Miała trzydzieści trzy lata.

Po jakimś czasie na terenie getta Nachman Zonabend znalazł dwa zeszyty z wierszami Meli i dwa jej zdjęcia wykonane przez Mendela Grossmana. Trzecią fotografię odnalazł na podwórku Meli przy ulicy Marynarskiej inny jej przyjaciel Leon Kowner (który potem wyjechał do Izraela). Wiersze zostały przekazane pani Helenie Zymler-Svantesson, dawnej koleżance Meli, dziś mieszkającej w Szwecji. Potem wszystko to przyjaciele przekazali w depozyt waszyngtońskiego United States Holocaust Memorial Museum.

         Po latach (właśnie w 2004 roku, w 60. rocznicę wybuchu powstania w łódzkim getcie) ta garstka przyjaciół spowodowała wydanie własnym sumptem tomiku pt. Zeszyt z Getta w Łodzi. Jest w nim zaledwie 28 wierszy, reszta – mam nadzieję – doczeka się jeszcze wydania.